Czy trening szachowy ma wpływ na wyniki w matematyce?

W poprzednim artykule (1) zajmowałem się zagadnieniem umiejętności miękkich, jakie są kształtowane przez dzieci i młodzież grające w szachy. Umiejętności miękkie, takie jak kreatywność, systematyczność czy planowanie, są jednak trudne do zdefiniowania i zmierzenia. A ich ocena bywa bardzo subiektywna.
Inaczej wygląda kwestia związana z rzekomym transferem pewnych umiejętności, jakich mają uczyć szachy, na inne sfery i dziedziny życia. Tu możemy posiłkować się już sporą liczbą badań i metaanaliz naukowych. Co powinno pomóc nam w wydaniu ostatecznego werdyktu. Czy szachy podnoszą poziom IQ? Jaki mają wpływ na wyniki w nauce matematyki? Czy rozwijają tzw. umiejętności poznawcze czy kognitywne?

Dzisiaj zajmiemy się rzekomym wpływem treningu szachowego na wyniki w matematyce.

Zacznijmy od kwestii kluczowej. Chodzi o wspomniany już transfer umiejętności. Według najbardziej ogólnej definicji, jest to „przenoszenie umiejętności, przyzwyczajeń i odruchów nabytych w ramach nauki jednej z dziedzin na inną” (2). Naukowcy zajmujący się psychologią poznawczą wyróżniają kilkanaście rodzajów transferu, ale nas interesować będzie zasadniczy podział na tzw. transfer bliski i daleki. (3) Po raz pierwszy rozróżnienie to wprowadzili do debaty naukowej naukowcy Cree i Macaulay w 2000 roku. (4)

Transfer bliski i daleki.

Transfer bliski dotyczy sytuacji, gdy nabywane umiejętności dotyczą podobnego kontekstu i łatwo je zastosować w nowej, ale pokrewnej dziedzinie. Na przykład nauka jazdy samochodem po prawej stronie jezdni nauczy nas jednocześnie jazdy po lewej stronie w Wielkiej Brytanii. Wymagać to będzie niewielkich modyfikacji przyzwyczajeń ze strony kierowcy, ale umiejętności prowadzenia auta będą podobne. To przykład bardzo dopasowanego bliskiego transferu. Innym klasycznym przykładem jest umiejętność sznurowania butów. Gdy tylko nauczymy się tej umiejętności, to będziemy ją wykorzystywać automatycznie i podświadomie bez względu na rodzaj, grubość czy kolor sznurówek.

Transfer daleki z kolei dotyczy sytuacji, gdy nabywane umiejętności nie dotyczą tego samego kontekstu i bardzo trudno je przenieść do innej, odległej dziedziny. Naukowcy w zasadzie spierają się o to, czy transfer daleki jest w ogóle możliwy. W naszym przypadku pytanie brzmi, czy nauka gry w szachy ma na przykład wpływ na wyniki w matematyce. A to już przykład transferu dalekiego. I tu zaczynają się problemy.

Brak efektu.

Przeprowadzone metanalizy w ostatnich latach wskazują, że transfer daleki w przypadku szachów raczej nie występuje, a jeśli już, to jest bardzo niewielki. Jednak po uwzględnieniu jednej korekty, jaką jest odrzucenie w metaanalizie prac o słabszej jakości, naukowcy nie stwierdzili żadnego efektu transferu dalekiego.

Najbardziej znaną metaanalizą w tej dziedzinie jest praca Sali i Gobeta z 2017 roku, nosząca tytuł „Czy transfer daleki istnieje? Negatywne dowody z dziedziny szachów, muzyki i treningu pamięci roboczej”. (5).

W innej pracy tych samych autorów – „Czy trening szachowy poprawia zdolności rozwiązywania problemów w matematyce? Dwa eksperymenty z aktywną grupą kontrolną”(6) – opublikowano wyniki dwóch eksperymentów, które też nie wykazały statystycznie istotnego efektu treningu szachowego na wyniki w matematyce.

Aktualizacja # 1 (01.02.2018)

Parę dni po publikacji tego artykułu natknąłem się na artykuł przekrojowy podejmujący tę samą tematykę, jednak w bardziej szczegółowy sposób. Wszystkich zainteresowanych zachęcam do zapoznania się z linkowaną tutaj pracą: „Transfer uczenia się gry w szachy na osiągnięcia szkolne” (7) autorstwa Dawida Marszałka z Akademii Pedagogiki Specjalnej i Natalii Józefackiej z Uniwersytetu Śląskiego, Wydział zamiejscowy w Cieszynie.

Pozwolę sobie tylko zacytować kilka głównych tez z tego opracowania, które zresztą są zbieżne z moimi wnioskami:

– „Czy szachy są pomocne w nabywaniu umiejętności związanych z wiedzą szkolną? Wiele odpowiedzi twierdzących opiera się na danych anegdotycznych lub na niezweryfikowanych hipotezach.” str.70

– „Z przeprowadzonych analiz wynika, że wpływ treningu szachowego na osiągnięcia szkolne z matematyki, rozumowanie w naukach przyrodniczych czy umiejętność czytania jest zerowy.”str. 74

– „Przyrost osiągnięć w grupach uczniów grających w szachy w można wyjaśniać wzrostem ich zaangażowania w uczenie się (Bruin, Kok, Leppink i Camp, 2014). Jest to jednak mechanizm niespecyficzny i dotyczy każdej nowej, interesującej z punktu widzenia dziecka formy aktywności. Innymi słowy, pozytywny wpływ treningów szachowych jest niczym innym niż efekt placebo.” str.75

Aktualizacja # 2 (04.02.2018)

Uczestniczyłem właśnie w dyskusji na temat poruszony w tym artykule. Jeden z rozmówców podesłał mi link do pracy duńskich autorów, Michaela Rosholma, Mai Bjørnskov Mikkelsena oraz Kamilli Gumede, noszącej tytuł „Your move: The effect of chess on mathematics test scores„, która rzekomo dowodzi skuteczności transferu dalekiego z lekcji szachowych na zdolności matematyczne. Oto moje wnioski po zapoznaniu się z tą pracą.

1. Niezależność autorów jest wątpliwa. Dwóch z trzech autorów jest lub było związanych z instytutem, który sfinansował pośrednio te badania. (9)

2. Autorzy powołują się na metaanalizę Sali i Gobeta z 2016 roku (10), jednak z całego paragrafu zacytowali tylko pierwsze zdanie o minimalnej skuteczności transferu, jednak pominęli kilkanaście kolejnych zdań zawierających wiele zastrzeżeń i wątpliwości.

3. Autorzy powołują się na stwierdzenie w tej metanalizie, że efekt lekcji szachowych wynosi g=0.34, co ma dowodzić istnienia transferu umiejętności na zdolności kognitywne. Natomiast w samej metaanalizie Sala i Gobet piszę, że jest efekt zbyt mały, by uznać go istotny statystycznie. Cytuję:
„First, the overall effect size is not large enough to convincingly establish the effectiveness of chess instruction in enhancing the skills in consideration. By using Hattie’s (2009) categorization, an overall effect size of g 1 0.338 is not in the so-called “zone of desired effects,” that is d  0.4, which is the median value of the effectiveness of educational interventions estimated by Hattie’s second-order meta-analysis. This suggests that chess instruction is no more effective in enhancing children’s cognitive and academic skills than many (at least more than 50%) other possible educational interventions.” (11)

4. Autorzy badania zwracają też uwagę na inne czynniki, które miały zapewne wpływ na końcowe wyniki. Dwa główne z nich to … uczucie nudy i szczęścia. Okazuje się, że efekty lekcji szachowych były zauważalne w odniesieniu do uczniów, którzy albo zazwyczaj nudzą się w szkole, albo nie lubią chodzić do szkoły. U uczniów, którzy nie nudzą się i lubią szkołę, nie zmierzono żadnych pozytywnych efektów. Cytuję:
„These results imply that children who are never bored in school and always very happy do not gain anything extra from participating in chess instruction, while unhappy and bored children experience considerable treatment effects.” (12)

5. Autorzy mają świadomość, że badanie nie było randomizowane, więc jego wyniki nie muszą oznaczać związku przyczynowego. Cytuję:
Since the treatment and control groups were not randomly assigned, the difference in raw post-treatment test-scores between treatment and control groups cannot be given a causal interpretation„. (13)
A badań randomizowanych, jako właściwie przeprowadzonych, domagali się właśnie Sala i Gobet w metanalizie, na którą się powołują duńscy autorzy.

6. W zależności od przyjętej metodologii, duńskim autorom raz wychodzi efekt, ale przy innej metodologii – gdy uwzględni się inne czynniki – już nie. Cytuję:
The estimated effect size is statistically significant once we control for pre-intervention test scores, but the statistical significance disappears again when additional control variables are added. The effect sizes are 0.10–0.16.” (14)

7. Autorzy wskazują, że ograniczeniem w badaniu mogła być także obecność dwóch nauczycieli podczas lekcji szachowych (tzw. two-teacher effect). (15)

8.W podsumowaniu autorzy piszą, że cały projekt należy traktować jako projekt pilotażowy, a dopiero w planach mają przeprowadzenie właściwie zaprojektowanego badania zrandomizowanego! Cytuję:
Hence, we prefer to think of the project as a pilot study or a demonstration project on the potential beneficial effects of chess instruction. Based on the results obtained here, we are planning a properly designed randomized trial.” (16)

Jednym słowem, cała praca to balansowanie po cienkiej linii, co jest statystycznie istotne, a co nie. A do tego nie było to badanie randomizowane, czego autorzy na szczęście są świadomi.

Źródła:

1. https://czegoijaksieuczyc.pl/czy-szachy-podnosza-poziom-inteligencji/
2. https://pl.wikipedia.org/wiki/Transfer_(psychologia)
3. https://en.wikipedia.org/wiki/Transfer_of_learning
4. Cree, V., & Macaulay, (2000). Transfer of learning in professional and vocational education. Routledge, ISBN 0415204186.
5. „Does Far Transfer Exist? Negative Evidence From Chess, Music, and Working Memory” Training, Giovanni Sala, Fernand Gobet, 2017, https://doi.org/10.1177/0963721417712760
6. „Does chess instruction improve mathematical problem-solving ability? Two experimental studies with an active control group”, Learning & Behavior, December 2017, Volume 45, Issue 4, pp 414–421, https://link.springer.com/article/10.3758/s13420-017-0280-3
7. „Transfer uczenia się gry w szachy na osiągnięcia szkolne„, Dawid Marszałek z Akademii Pedagogiki Specjalnej i Natalia Józefackiej z Uniwersytetu Śląskiego, Wydział zamiejscowy w Cieszynie, Edukacja 2018, 1(144), 69–77, doi: 10.24131/3724.18010, issn: 0239-6858
8. Rosholm M, Mikkelsen MB, Gumede K (2017) Your move: The effect of chess on mathematics test scores. PLoS ONE 12(5): e0177257. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0177257
https://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0177257
9. ibidem, str. 1
10. Sala G., & Gobet F. (2016). Do the benefits of chess instruction transfer to academic and cognitive skills? A meta-analysis. Educational Research Review, 18, 46–57
https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1747938X16300112
11. ibidem, str. 8
12-16. Rosholm M, Mikkelsen MB, Gumede K (2017) Your move: The effect of chess on mathematics test scores.

W artykule wykorzystano darmowe zdjęcie z serwisu Freepik.

Wojciech Głąbiński