W Polsce zaczęło się istne szachowe szaleństwo.
Rzecz niesamowita, jeszcze parę lat temu nie do pomyślenia. Oto bowiem szachy stały się nagle mile widziane w szkołach. Ba, w wielu szkołach szachy zaczęły funkcjonować jako uzupełnienie programu szkolnego. Ruszył też ogólnopolski program „Szachy w szkole„. Są szkoły, które na turnieje wysyłają nawet kilkunastu uczniów! A pamiętajmy, że aby grać w turnieju, trzeba już prezentować całkiem niezły poziom. A już na pewno trzeba świetnie znać podstawowe zasady i przepisy gry w szachy. W związku z całym tym zamieszaniem wokół szachów, co jakiś czas natrafimy na istotne pytanie. Czego tak naprawdę uczą szachy? Jakie umiejętności można przy okazji grania w szachy wykształcić lub udoskonalić? I jaki wpływ mają szachy na rozwój dziecka?
Zanim postaram się odpowiedzieć na te pytania, warto wspomnieć, że polscy szachiści i szachistki zaczęli odnosić spektakularne sukcesy na arenie międzynarodowej. Przywożą medale z Olimpiad Szachowych, wygrywają prestiżowe turnieje, a Radek Wojtaszek, Jan Krzysztof Duda czy Monika Soćko zaliczani są do absolutnej czołówki światowej. To niewątpliwie sprzyja wzrostowi popularności w Polsce tej jakże zacnej dyscypliny.
Nie powinno też dziwić, że szachy, szczególnie w szkolnym wydaniu, stają się obiektem pewnej ideologii czy mitologizacji. Nagle szachy uważane są za remedium na całą słabość edukacji szkolnej. Oto mamy przedmiot, który w niesamowity sposób rozwija umiejętności intelektualne uczniów. Pytanie brzmi więc – ile w tym prawdy i w czym tak naprawdę kryją się zalety szachów?
Czym są w ogóle umiejętności miękkie?
Umiejętności miękkie (ang. soft skills), zwane też umiejętnościami interpersonalnymi, społecznymi lub kompetencjami miękkimi, są różnie definiowane. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) w 1994 roku zdefiniowała je jako umiejętności życiowe, czyli jako „zdolność do adaptacji i pozytywnych zachowań, które umożliwiają jednostce skuteczne radzenie sobie z wymaganiami i wyzwaniami życia codziennego” [1]. W innym ujęciu, umiejętności miękkie to „cechy psychofizyczne i umiejętności społeczne, które decydują o tym, jak się zachowujesz, dogadujesz z innymi ludźmi czy też organizujesz swoją pracę”. [2]
Ich lista ciągnie się w nieskończoność. Ich celem jest albo wzrost skuteczności osobistej, albo osiągnięcie lepszych relacji z innymi ludźmi. Niestety, jedynym minusem jest fakt, iż tzw. umiejętności miękkie są niezwykle trudne do oszacowania, określenia, sklasyfikowania czy zmierzenia. To bardziej kwestia uznaniowa. Mimo to pamiętajmy, że mowa tu o cechach osobowościowych, takich jak cierpliwość, samodyscyplina czy logiczne myślenie, co do których nie ma żadnych wątpliwości, że istnieją i że można je nieustannie rozwijać i kształtować.
W przypadku szachów lista umiejętności miękkich, które możemy wyróżnić, jest bardzo długa.
Na potrzeby tego artykułu postaram się je rozpisać według etapów nabywania umiejętności szachowych przez dzieci i młodzież:
Etap 1 – Nauka zupełnych podstaw i zasad gry w szachy.
Dzieci poznają zasady poruszania się figur i pionków.
Między innymi dowiadują się, czym różni się roszada długa od krótkiej.
Na czym polega bicie pionka w przelocie, czym jest opozycja i jak zamatować przeciwnika.
Na tym etapie dzieci będą doskonalić takie umiejętności miękkie jak:
– logiczne myślenie,
– cierpliwość,
– koncentracja.
Etap 2 – Rozgrywanie pierwszych partii.
Dzieci poznają zasady obowiązujące w trakcie gry. Dowiadują się, jak obsługiwać zegar szachowy.
Poznają siatki matowe, uczą się pierwszych debiutów, podstawowej strategii.
Poznają też rozwiązania taktyczne i popularne motywy.
Na tym etapie dzieci będą doskonalić takie umiejętności miękkie jak:
– wielozadaniowość,
– determinacja,
– pewność siebie,
a także
– doskonalą pamięć,
– rozwijają zmysł obserwacji,
– rozwijają wyobraźnię.
Etap 3 – Udział w pierwszych turniejach szachowych.
Dzieci uczą się zachowań niezbędnych do prawidłowego rozegrania całego turnieju.
W zależności od tempa gry turniej trwa zazwyczaj od jednej godziny (przy tempie 3 minuty na gracza) do zwykle paru godzin (przy tempie gry 15 minut na gracza).
Zazwyczaj turniej składa się z 5 lub 7 rund.
Doskonalą poznane debiuty i motywy szachowe.
Dzieci zaczynają też brać udział w zawodach drużynowych, podczas których reprezentują zazwyczaj swoją szkołę.
Na tym etapie dzieci będą doskonalić takie umiejętności miękkie jak:
– radzenie sobie z porażkami, niepowodzeniami i trudnymi emocjami,
– współpraca w grupie,
– krytyczne myślenie i wyciąganie wniosków z błędów i porażek,
– przestrzeganie zasad fair play (tzw. uczciwe współzawodnictwo),
– myślenie strategiczne,
– odpowiedzialność za własne decyzje.
Etap 4 – Zdobycie pierwszej, najniższej, czyli piątej kategorii szachowej.
Dzieci zaczynają grać dłuższe partie.
Aby zdobyć V kategorię, trzeba wziąć udział w turnieju z tempem gry minimum 30 minut na zawodnika.
Turniej składa się z 7 lub 9 rund.
Na tym etapie dzieci będą doskonalić takie umiejętności miękkie jak:
– kreatywność,
– systematyczność,
– ustalanie celów,
– ustalanie planów realizacji zamierzonych celów,
– podejmowanie szybkich decyzji w trudnych sytuacjach,
– rozwiązywanie trudnych, skomplikowanych problemów,
– szukanie ukrytych motywów,
– odczytywanie zasadzek i pułapek ze strony przeciwnika.
Czy szachy rozwijają więc tzw. umiejętności miękkie? Śmieć twierdzić, że tak, i to w bardzo dużym stopniu.
Uwaga: kolejność zdobywania wyżej wymienionych umiejętności miękkich jest podana orientacyjnie. Generalnie, wraz we wzrostem wiedzy szachowej, dzieci zaczynają doskonalić nowe, coraz trudniejsze umiejętności, jednocześnie nadal kształtując te, od których zaczynały naukę gry w szachy.
Na tym jednak nie koniec.
Wykorzystując rosnącą popularność szachów, niektóre osoby – trenerzy, dziennikarze, a często i znani szachiści – zaczęły im przypisywać kolejne zalety. I tu zaczyna się stąpanie po cienkim lodzie. Bardzo łatwo bowiem o nadużycie czy nadinterpretację. Pomocą mogą służyć badania naukowe i metanalizy, których w przypadku szachów jest naprawdę sporo. Okazuje się, że szachy to bardzo lubiany przez naukowców przedmiot badań.
Dlatego w dwóch kolejnych artykułach poświęconym szachom staram się odpowiedzieć, czy szachy faktycznie, jak możemy tu i ówdzie usłyszeć, podnoszą poziom inteligencji i poprawiają zdolności matematyczne?
Źródła:
[1]. Między oczekiwaniami a rzeczywistością – umiejętności miękkie osób wchodzących na rynek pracy, Jasińska Magdalena, Podgórska Karolina, e-mentor nr 5 (2015), s.16-20
[2] Encyklopedia Zarządzania
W artykule wykorzystano darmowe zdjęcie z serwisu Freepik.
Bardzo dobry artykuł.