Zanim zaczniesz czytać artykuł „Pierwszy turniej szachowy”, chciałbym Cię poinformować, że napisałem właśnie i opublikowałem kompleksowy poradnik dla początkujących szachistów (oraz ich rodziców, opiekunów i nauczycieli) – Adrenalina dla umysłu – stanowiący wprowadzenie krok po kroku w świat szachów. Tutaj możesz zapoznać się ze spisem treści, a tutaj zamówić książkę w jednej z dostępnych wersji (DRUK, EPUB, PDF, MOBI). Zapraszam do lektury!
Wskazówki dla rodziców i opiekunów dzieci, które przygotowują się do udziału w ich pierwszym turnieju szachowym.
Pierwszy turniej szachowy to dla dziecka zawsze duże przeżycie. Dzieci uczęszczające do przedszkola czy pierwszych klas podstawówki zazwyczaj reagują bardzo emocjonalnie podczas zajęć szachowych, dlatego każdy rodzic, nauczyciel czy opiekun grupy, który chce wysłać dziecko na pierwszy turniej szachowy, stoi przed nie lada wyzwaniem. Jak przygotować małe dziecko na tak dużą dawkę emocji? Jak przygotować dziecko na sytuację, gdy równocześnie musi grać zgodnie z obowiązującymi zasadami, obsługiwać zegar, pilnować, czy przeciwnik nie wykonał nieprawidłowego ruchu, i jeszcze skupić się na samej grze, by nie zrobić prostego błędu, a na koniec wygrać lub zremisować? A jak przygotować dziecko na porażkę?
Kiedy wystartować w pierwszym turnieju?
Z perspektywy rodzica, nauczyciela lub opiekuna grupy, zasadnicze pytanie więc brzmi: kiedy wysłać swojego podopiecznego na pierwszy turniej szachowy? Moja odpowiedź: im szybciej, tym lepiej.
Nawet jeśli gra bardzo słabo, to udział w pierwszym turnieju będzie niósł dla dziecka same korzyści,. Oto kilka najważniejszych z nich:
– Szybkie poznanie lub sprawdzenie w praktyce wszystkich zasad obowiązujących podczas turnieju.
– Stopniowe przyzwyczajanie się do grania w zupełnej ciszy, jaka obowiązuje na turniejach. Co mocno kontrastuje z zajęciami w szkole czy z graniem w warunkach domowych, gdy można rozmawiać i komentować to, co dzieje się na szachownicy.
– Nauka spostrzegawczości i skupiania uwagi na swojej szachownicy.
– Nauka obsługi zegara szachowego.
– Poznanie i doskonalenie zasad rozgrywania partii, a w szczególności obowiązek przesuwania bierek i przełączania zegara tylko jedną ręką podczas całej partii.
– Nauka wyłapywania błędów przeciwnika i nauka zgłaszania sędziemu sytuacji, gdy przeciwnik wykonał nieprawidłowe posunięcie.
Osobiście brałem udział w ponad stu turniejach. Miałem też okazję obserwować wiele turniejów w młodszych kategoriach wiekowych. Spróbuję opisać tutaj jak najwięcej moich spostrzeżeń, które mogą się okazać przydatne dla tych wszystkich, których dzieci lub uczniowie przymierzają się do udziału w pierwszym turnieju szachowym.
Pierwszy turniej szachowy – co warto wiedzieć?
Każdy rodzic, opiekun, a także początkujący szachista, musi wiedzieć, na jakich zasadach organizowane są turnieje szachowe. Oto lista najważniejszych zagadnień:
1. Najpierw należy zapoznać się z regulaminem i wytycznymi organizatora.
Aby uniknąć kłopotów już na samym początku przygody z szachami turniejowymi, dobrze jest dokładnie przeczytać regulamin i ogłoszenie o turnieju. Tam powinny znaleźć się wszelkie istotne informacje o nazwie organizatora, miejscu i terminie organizacji turnieju, tempie gry, terminie zgłoszeń, wysokości wpisowego i innych wszelkich kwestiach organizacyjnych. Warto też wysłuchać krótkiego wystąpienia sędziego, który bezpośrednio przed rozpoczęciem pierwszej rundy omawia pokrótce najważniejsze kwestie związane z turniejem, a w razie pytań z sali, udziela dalszych odpowiedzi i wyjaśnień.
2. Rozróżniamy trzy rodzaje turniejów szachowych: klasyczne, szybkie i błyskawiczne.
Podział ten ma związek z ilością czasu, jaki przypada na każdego gracza podczas całej partii. W szachach klasycznych minimum to 60 minut na zawodnika, w szachach szybkich od 10 do 60 minut, a w szachach błyskawicznych mniej niż 10 minut. Dokładne informacje, jakim tempem rozgrywane będą partie w danym turnieju, umieszczane są każdorazowo w regulaminie turnieju, dostępnym u organizatora i zazwyczaj w serwisie Chessarbiter.com.
3. Turnieje organizowane są w dwóch wariantach:
– partie z określoną liczbę minut, np. 3, 5 lub 10 minut,
– partie z określoną liczbą minut z dodatkowym czasem doliczanym automatycznie po każdym ruchu, np. 3+2, co oznacza, że zawodnik ma na całą partię 3 minuty, a po każdym ruchu doliczane są 2 sekundy.
Przed turniejem warto więc sprawdzić, ile czasu na każdą partię będzie miało nasze dziecko czy uczeń. Jest to o tyle istotne, gdyż nawet zawodnik lepszy lub będący w lepszej pozycji na szachownicy przegra partię, jeśli skończy mu czas na zegarze.
4. Zgłoszenie zawodnika i wpisowe.
Aby zapewnić sobie udział w wybranym turnieju, należy założyć sobie darmowe konto w serwisie Chessarbiter.com, wybrać turniej i wysłać zgłoszenie. Na większości turniejów można też zgłosić zawodnika osobiście przed rozpoczęciem rozgrywek, jednak nigdy nie ma pewności, czy na turnieju nie został przekroczony limit zgłoszeń (choćby ze względów lokalowych). Przed turniejem na miejscu należy też dokonać u sędziego lub organizatora opłaty wpisowego, zwykle w kwocie od 5 zł do 20 zł. Dokładna kwota jest każdorazowo podawana w regulaminie turnieju, dostępnym w serwisie Chessarbiter.com. Na niektórych turniejach wymagana jest wpłata wpisowego na kilka dni przed rozpoczęcie turnieju, przelewem na podane konto bankowe organizatora. Mała uwaga: w przypadku mniejszych turniejów zdarza się, że nie znajdziemy ich w serwisie Chessarbiter.com – wtedy musimy bazować na informacjach udostępnionych na ogłoszeniu czy plakacie.
5. Większość turniejów rozgrywana jest tzw. systemem szwajcarskim.
Jest to system rozgrywania turniejów, nie tylko szachowych, w którym w każdej rundzie gracze, którzy mają taką samą lub podobną ilość punktów uzyskanych we wcześniejszych partiach, dobierani są automatycznie przez komputer, na bazie specjalnego algorytmu, Wyjątkiem jest jedynie pierwsza runda, gdzie tzw. parowanie przeciwników odbywa się na podstawie rankingu graczy (jaki jest to ranking, określa regulamin turnieju – zazwyczaj chodzi o ranking FIDE w szachach błyskawicznych, szybkich lub klasycznych).
System bierze też pod uwagę to, jakim kolorem graliśmy poprzednią partię. Zazwyczaj gramy naprzemiennie, raz białymi, a kolejną rundę czarnymi (lub odwrotnie). Niekiedy zdarzają się wyjątki i możemy dwa razy z rzędu zagrać białymi lub dwa razy czarnymi. Jednak na koniec turnieju liczba partii, jakie rozegraliśmy białymi i czarnymi powinna być podobna. Czyli w turnieju 7-rundowym cztery partie rozegramy białymi, a trzy czarnymi (lub na odwrót). Korzyścią z takiego systemu jest to, że jadąc na turniej, mamy pewność, że bez względu na liczbę zawodników, czy to będzie 30, 100 czy 500 osób (tak, zdarzają się takie turnieje), rozegramy tyle partii, ile jest przewidzianych rund. Czyli w turnieju 5-rundowym pięć partii, w turnieju 7-rundowym siedem i tak dalej. Jedynym wyjątkiem jest sytuacja, gdy w turnieju bierze udział nieparzysta liczba zawodników. Wtedy w każdej rundzie jeden zawodnik (najniżej klasyfikowany) pauzuje, czyli ma przerwę, za co otrzymuje 1 pkt, tak jakby wygrał partię. Punkt ten liczony jest w tabelce turniejowej jak punkt zdobyty za wygraną w partii i ma wpływ na końcową klasyfikację. Nie bierze się go jedynie pod uwagę do rankingu FIDE lub do uzyskania kategorii.
Rzadziej zdarzają się turnieje rozgrywane systemem pucharowym (przegrywający w pierwszej rundzie odpada, a zwycięzca awansuje do drugiej rundy itd.), a także turnieje kołowe, w których występuje tylko kilku zawodników (zwykle 8 lub 10) i każdy gra z każdym po jednej partii.
6. Wygrać można ma pięć sposobów.
Początkujący szachista może niekiedy nie zdawać sobie sprawy, że już wygrał partię, gdyż istnieje aż pięć sytuacji, które kończą pojedynek zwycięstwem jednego z graczy:
– mat,
– poddanie partii przez jednego z graczy,
– jeden lub dwa (w zależności od zasad obowiązujących na danym turnieju – sędzie informuje o tym przed rozpoczęciem turnieju) nieprawidłowe posunięcia jednego z graczy, o ile zostały zgłoszone sędziemu,
– przekroczenie limitu czasu na daną partię,
– walkower, gdy przeciwnik nie stawi się do gry.
7. Nieprawidłowe ruchy przeciwnika można i należy zgłaszać sędziemu.
W turniejach szachów szybkich i błyskawicznych, a także w turniejach dla dzieci, gracz może wykonać jeden nieprawidłowy ruch. Wykonanie drugiego nieprawidłowego ruchu przegrywa partię. Gdy tylko jeden z graczy zauważy, że przeciwnik wykonał nieprawidłowy ruch, powinien podnieść rękę i czekać na podejście sędziego. Sędzia podejdzie i sprawdzi, czy faktycznie taki ruch został wykonany, a jeśli tak, to zaznaczy w swoim notatniku taki fakt.
Należy jednak pamiętać, że nieprawidłowy ruch zostanie uznany za nieprawidłowy, jeśli wykonujący go gracz nacisnął po nim zegar. Jeśli tego nie zrobił, ma prawo cofnąć ruch i wykonać ruch prawidłowy. Może się również zdarzyć, iż jeden z graczy wykonał nieprawidłowy ruch, ale jego rywal tego nie zauważył i wykonał kolejny ruch. Wtedy gra toczy się dalej i nieprawidłowy ruch “idzie w niepamięć”.
Do nieprawidłowych ruchów zaliczamy:
– wykonanie ruchu i pozostawienie swojego króla w pozycji, w której jest nadal szachowany,
– wykonanie ruchu figurą lub pionkiem niezgodnie z zasadami gry w szachy (np. ruch wieżą po przekątnej jak goniec, złe bicie w przelocie itd.),
– dotknięcie jednej bierki, a następne wykonanie ruchu inną bierką – “obowiązuje zasada dotknięta figura/pionek rusza”,
– wykonanie ruchu bierką inną ręką niż dotychczas (gdy od początku partii gracz wykonuje posunięcia prawą ręką, nie może wykonać żadnego ruchu lewą ręką)
8. Gracz ma obowiązek wykonywania ruchów tylko jedną ręką.
Zegar szachowy należy przełączać tą samą ręką – albo wszystkie posunięcia wykonujemy tylko prawą ręką, albo tylko lewą. Niedostosowanie się do tych zasad będzie równoznaczne z wykonaniem nieprawidłowego ruchu, o ile oczywiście zauważy to przeciwnik i zgłosi sędziemu. Wyjątkiem od reguły jest sytuacja, gdy sędzia przed rozpoczęciem zawodów ogłosi, iż można wykonać np. dwa ruchy nieprawidłowe, a dopiero trzeci kolejny przegrywa partię.
9. Wszystkich graczy obowiązuje zasada “dotknięta figura/pionek rusza”.
Oznacz to, że należy wykonać ruch tą figurą lub tym pionkiem, który się dotknęło najpierw. Jest to o tyle istotne, iż niektóre dzieci, jak i początkujący szachiści, jeszcze przed podjęciem ostatecznej decyzji dotykają bierkę, a gdy już decyzję co do danego ruchu podejmą, dochodzą do wniosku, że powinni zagrać inny, lepszy ruch. Niestety, wtedy jest za późno i trzeba wykonać ruch figurą/pionkiem dotkniętym w pierwszej kolejności. Nawet jeśli ten ruch przegrywa partię lub skutkuje utratą figury.
10. Gramy fair play, czyli uczciwie.
Niestety, zdarzają się niekiedy sytuacje, gdy jeden z graczy celowo oszukuje przeciwnika. Na poziomie podstawowym zdarzają się, co prawda bardzo rzadko, sytuacje, gdy jeden z graczy wykorzysta nieuwagą przeciwnika i zdejmie mu z szachownicy jedną z figur lub pionka. Jedyną obroną przed taką sytuacją jest skupienie się na szachownicy. A nie rozglądanie się na wszystkie strony, jak to robią niektóre dzieci podczas rozgrywki.
Inna możliwa sytuacja to złośliwa zamiana u przeciwnika króla z hetmanem przed rozpoczęciem partii. Powoduje, że rozgrywka zaczyna się od pozycji nieprawidłowej i jako taka powinna być uznana za nieważną. Jednak przepisy stanowią, iż jeśli gracze nie zgłoszą tego faktu sędziemu, lub zgłoszą ten fakt po wykonaniu piątego ruchu, wtedy partię należy grać dalej i uznaje się ją za ważną.
11. Rodzice, opiekunowie i trenerzy nie mogą przebywać na sali, gdzie odbywają się partie.
Jest to jednoznaczne z tym, iż w czasie partii nie można w żaden sposób podpowiadać zawodnikowi. Tym samym udział w turnieju uczy dzieci samodzielności w podejmowaniu decyzji, a także kontrolowania przebiegu partii. Niestety, zdarza się, albo z powodów lokalowych (tylko jedna sala), albo z faktu pobłażliwości sędziego, iż rodzice jednak przebywają na sali turniejowej. Wtedy dobrze by było, aby w czasie partii nasze dziecko lub podopieczny nie mogło na nas zerkać i oczekiwać jakiejkolwiek podpowiedzi. Wobec tego najlepiej stanąć z dala po przeciwległej części sali, za plecami naszego gracza. Wyjątkiem od tej reguły są najmłodsze dzieci, zwykle w wieku 3-5 lat (oczywiście to kwestia indywidualna) – wtedy sędzia zazwyczaj pozwala rodzicowi być obecnym na sali, jednak tylko w celu zapewnienia lepszej opieki – podpowiadanie oczywiście jest niedozwolone.
12. Wynik do sędziego zgłasza ten zawodnik, który wygrał partię.
W przypadku remisu, wynik sędziemu powinien zgłosić zawodnik, który grał białymi. Zdarzają się sytuacje, gdy obaj zawodnicy po zakończeniu partii wychodzą z sali i zapominają zgłosić wynik sędziemu. Jeśli przed parowaniem zawodników do kolejnej rundy sędzia nie zdoła uzyskać od nich wyniku, może im wpisać po zerze, tak jakby obaj przegrali tę partię.
13. Zawodnik ma obowiązek pilnować, kiedy rozpocznie się kolejna runda.
Jeśli któryś z graczy przegapił rozpoczęcie kolejnej rundy, wtedy runda rozpoczyna się bez niego, a przeciwnik ma obowiązek włączyć zegar. Oznacza to, że w przypadku spóźnienia graczowi pozostanie odpowiednio mniej czasu na rozegranie i dokończenie partii. W przypadku turniejów szachów klasycznych, maksymalne spóźnienie może wynieść 30 minut. Po tym czasie, w przypadku nieobecności przeciwnika, partia kończy się walkowerem.
14. W czasie rozgrywania partii zabronione jest korzystanie z jakiejkolwiek pomocy (książek, telefonu czy podpowiedzi rodziców czy opiekunów.).
Zawodnicy muszą wykonywać ruchy tylko i wyłącznie na bazie swojej wiedzy.
15. Na czas rozgrywania partii gracz musi mieć wyłączony lub wyciszony telefon.
Najlepiej, jeśli telefon zostanie na czas partii pod opieką rodzica lub opiekuna.
16. Na turniejach szachów błyskawicznych i szybkich nie jest wymagane prowadzenie zapisu partii.
Taki obowiązek dotyczy turniejów szachów klasycznych. Dlatego przed wzięciem udziału w takim turnieju należy poinstruować dziecko, jak należy zapisywać partie na specjalnym blankiecie. Zdarza się jednak niekiedy, iż niektórzy gracze prowadzą zapis partii nawet w turniejach szachów szybkich czy błyskawicznych. Głównie w celu późniejszego przeanalizowania partii w domu czy w klubie. Trzeba jednak pamiętać, że zapisywanie poszczególnych ruchów zabiera czas, jaki mamy przeznaczony na partię, dlatego jeśli już ktoś prowadzi zapis w partii 5+0 lub 10+0, to zwykle ogranicza zapis do pierwszych 20-30 ruchów, by potem w spokoju skupić się na końcówce.
17. W dobrym tonie jest przestrzeganie zwyczaju podawania sobie dłoni przez przeciwników przed rozpoczęciem partii, a także po jej zakończeniu.
18. Po zakończonej partii nie powinniśmy także analizować z przeciwnikiem na głos rozegranej partii,
gdyż zazwyczaj obok nas dalej trwają inne partie i nasze analizy po prostu przeszkadzają innym graczom. Niemniej jednak na każdym turnieju znajdzie się ktoś, kto tej reguły nie przestrzega i uprzykrza życie pozostałym.
19. Po zakończeniu partii obydwaj gracze mają obowiązek ustawić figury i pionki w pozycji wyjściowej.
Nie ma natomiast obowiązku ustawiania zegarów elektronicznych, tym zazwyczaj zajmuje się sędzia lub jego pomocnik po zakończeniu rundy. Na niektórych turniejach nastawianie zegara samodzielnie przez zawodników jest nawet zabronione.
20. W przypadku, gdy jednemu z graczy skończy się na zegarze czas, a przeciwnik tego nie zauważy, gra toczy się dalej.
Lub do zakończenia gry albo do momentu, gdy któryś z zawodników się zorientuje i wskaże na zegar, ogłaszając koniec partii na skutek skończenia się regulaminowego czasu gry. W przypadku gdy obydwu graczom skończy się czas, i jeden z nich to zauważy, ogłaszany jest remis. Nawet gdy jeden z zawodników ma przewagę lub wręcz wygrywającą pozycję. Zabronione jest podpowiadanie zawodnikom, iż jednemu z nich skończył się czas na zegarze.
21. Obecność opiekuna lub rodzica jest obowiązkowa podczas turnieju.
Zgodnie z regulaminem każdego turnieju, dziecko nie może uczestniczyć w rozgrywkach bez opiekuna. Jak już wspominałem, podczas rozgrywanych partii rodzice lub opiekunowie nie powinni przebywać na sali turniejowej. Natomiast ich obecność ma ogromne znaczenie podczas przerw między rundami, gdy mogą z dzieckiem porozmawiać, gratulując im sukcesu lub pocieszając po przegranej partii.
22. Graczowi, który bierze udział w turnieju po raz pierwszy, zostanie nadany stały numer ewidencyjny Polskiego Związku Szachowego.
Tą kwestią zajmuje się sędzia, który samodzielnie dokonuje takiego zgłoszenia w Polskim Związku Szachowym. Tym samym zostanie utworzony profil gracza w Centralnym Rejestrze Członków Polskiego Związku Szachowego.
23. Niektóre turnieje umożliwiają zdobycie kategorii szachowej.
Więcej na ten temat pisałem w poprzednich artykułach: o piątej, najniższej kategorii szachowej, o IV kategorii męskiej i o IV kategorii kobiecej.
Autor zdjęcia: Wojciech Głąbiński.
